De morgenster – de Openbaring van Knausgård

Van Fossum naar Knausgård

Lezen in de regen
de 55 Noorse boeken die ik vóór Knausgård las

Tijdens regenachtige vakanties in het Noorden van Noorwegen verslond ik jaren geleden al de ene na de andere detective van onder meer Karin Fossum en Jo Nesbø. Ik vond het leuk om Noors te lezen, een taal met een simpele grammatica en woorden die je bijna altijd wel kent uit het Nederlands, Engels of Duits. Ik wist toen nog niet dan mijn zoon jaren later in Noorwegen zou gaan wonen. Nog leuker dan de detectives vond ik de boeken van Lars Saabye Christensen. Die stugge Skandinaviërs bleken wel degelijk een gevoel voor humor te hebben, ontdekte ik.

Min Kamp
zes dikke delen …

De grootste ontdekking daarna was het boek met de provocerende titel ‘Min Kamp’ van Karl-Ove Knausgård. Dat wil zeggen de serie van zes dikke boeken met die naam, waarvan het dunste deel 500 pagina’s telde en het dikste, het laatste, deel meer dan 1000. Het boek bevat een uiterst gedetailleerde weergave van zijn eigen leven. Het eerste deel bijvoorbeeld beschrijft alleen maar hoe hij de begrafenis van zijn vader voorbereidt, maar aan de begrafenis komt hij in dit deel niet toe. Toch worden de boeken nergens saai. Hij heeft zijn ervaringen met familie en vrienden zo gedetailleerd beschreven dat hij er wel een aantal rechtszaken aan over heeft gehouden. Zijn ervaringen als hulpleraar ergens in het Noorden van Noorwegen zijn uiterst vermakelijk. Als hij later in zijn leven naar Zweden verhuist, schetst hij een vernietigend beeld van het oppervlakkige en onoprechte gedrag van de mensen in allerlei omstandigheden . Als lezer erger je je aan (en lach je je dood om) de domheid van die sociaal en politiek hyper-correcte gesprekken. Maar het is onmogelijk om die rond vierduizend pagina’s samen te vatten.

Morgenstjernen

Een nieuwe Knausgård!

Voor mijn 72e verjaardag kreeg ik van mijn zoon, die inmiddels veel beter Noors spreekt dan ik ooit zal kunnen, het toen nieuwste boek van Knausgård, die nog na ‘Min Kamp’ had beloofd nooit meer een boek te schrijven. Hij deed het gelukkig wel en het boek ‘Morgenstjernen’ (De morgenster) is zeker niet minder boeiend dan ‘Min Kamp’. Het bestaat weer uit een groot aantal verhalen in de ik-persoon, maar nu vanuit het gezichtspunt van een groot aantal mensen in de stad Bergen. Tussen aantal mensen bestaan onderlinge relaties: getrouwde stellen, exen, vrienden of via een derde persoon. Alle verhalen zijn weer even boeiend, humoristisch of beklemmend als de verhalen in ‘Min Kamp’. Met microscopische precisie ontleedt Knausgård gedachten, emoties, handelingen, leugens, misverstanden en blunders. Als later een historicus zou willen weten hoe wij rond het jaar 2020 leefden, hoeft hij alleen maar deze verhalen te lezen. Dan zal hij niet alleen zien hoe wij voortdurend via tekstberichten op onze telefoon communiceren, maar ook hoe afwasmachines werken, hoe wij koffie zetten, hoe we per app een taxi bestellen, hoe gescheiden mensen met elkaar en hun kinderen omgaan, en hoe het er in de horeca aan toe gaat. Alleen al deze verzameling verhalen in de ik-persoon maakt het een ijzersterk boek, maar er is meer.

De dood die wegvlucht

Het verbindende element tussen alle verhalen is het verschijnen van een nieuwe ster, een heel heldere ster. Het boek beschrijft allerlei vreemde gebeurtenissen in de eerste twee dagen nadat deze ster verschenen is vanuit het gezichtspunt van verschillende mensen. Niet alleen is het ongewoon heet in de stad Bergen, ook maken de mensen de meest vreemde dingen mee: gestorven mensen lopen weer rond, een hersendode man ontwaakt, bij een uiterst ernstig busongeluk met veel zeer zwaar gewonden komt niemand om het leven. Deze gebeurtenissen lijken te refereren aan de Bijbeltekst die voorin het boek is afgedrukt: “En in die dagen zullen de mensen de dood zoeken maar die niet vinden. En zij zullen ernaar verlangen te sterven, maar de dood zal van hen wegvluchten.” (Openbaring 9: 6). De verschrikkingen in de Openbaring van Johannes zijn zo afgrijselijk dat zelfs de dood wegvlucht. Er is geen enkele uitweg meer uit het lijden meer.

Hallucinaties?

Wat precies de achtergrond is van die visioenen van Johannes, weten we niet, maar het ligt voor de hand om aan een reeks hallucinaties te denken. Ook de absurde belevenissen van de personen in dit boek hebben veel weg van hallucinaties. Er komen nogal wat ontmoetingen met vreemde dieren met mensenkoppen of mensen met dierenkoppen voor. Ook zijn er plagen van vogels, vissen, schaaldieren en insecten die in de Openbaring niet zouden misstaan, evenals de vuren die op veel plaatsen onverklaarbaar branden en de angstaanjagende geluiden van kraaien en andere vogels. Af en toe waan je je in een schilderij van Jeroen Bosch. Maar gebeurt het werkelijk of zijn het hallucinaties? De mensen in het boek twijfelen er zelf ook aan. Soms denken ze: “ik was gewoon overspannen”, “het is mijn lage bloeddruk” of “ik heb het gedroomd”.

Het onverklaarbare verklaren

Twee hoofdpersonen in dit boek, Arne en Egil vertegenwoordigen tegenpolen hier. Arne probeert het te begrijpen: de morgenster is een wetenschappelijk verklaarbare super nova; Egil duikt in Bijbelteksten, Oudgriekse literatuur, Egyptische opvattingen over de dood en zelfs prehistorische voorwerpen.  Arne probeert rationele verklaringen te vinden voor alles wat er gebeurt, maar lijkt toch te moeten accepteren dat er onverklaarbare dingen aan de hand zijn. Zijn psychotische vrouw Tove blijkt een schilderij van de nieuwe ster gemaakt te hebben een aantal dagen voordat die verscheen. Of heeft hij te veel in dat schilderij willen zien?

Een interessante persoon in het boek is Helge, die niets ziet in natuurwetenschappelijke verklaringen omdat hij niet in natuurwetten gelooft: “De zwaartekracht. … Die is nooit gegeven geweest. Het is een manier geweest waarop de materie zich begon te gedragen. Toen werd het een gewoonte en na miljarden jaren is die gewoonte zo moeilijk om te keren dat we denken dat het een eeuwige wet is.”

Teken van God of de Duivel

Maar wat is nu die morgenster? Egil, een vriend van Arne, laat allerlei mogelijke interpretaties vanuit onder meer de Bijbel zien. Die morgenster is dubbelzinnig. In het oude testament bij Jesaja (Hoe bent u uit de hemel gevallen, morgenster, zoon van de dageraad! / U ligt geveld op de aarde, overwinnaar over de heidenvolken! / En ú zei in uw hart: Ik zal opstijgen naar de hemel; tot boven Gods sterren zal ik mijn troon verheffen, ik zal zetelen op de berg van de ontmoeting aan de noordzijde. Ik zal opstijgen boven de wolkenhoogten / ik zal mij gelijkstellen met de Allerhoogste./ Echter, u bent in het rijk van de dood neergestort, in het diepst van de kuil! Jesaja 14: 12-15) is het een teken van de duivel, maar in het nieuwe testament komen we die ster weer tegen als een teken van God: “Ik, Jezus, … …. ben … de blinkende Morgenster” (Openbaring 22: 16).

In het hele boek komen wij er niet achter wat die morgenster precies is. Alle verklaringen blijven mogelijk. Wij weten niet wat echt gebeurd is, wat fantasieën zijn en wat hallucinaties. Hij hangt echter als een dreiging boven alle verhalen. Wij zijn dus geneigd hem eerder als een teken van de duivel dan van God te zien. Omdat het zo ongewoon warm is die dagen, kan je denken aan de ondergang van de wereld door een klimaatramp, maar dat dat staat nergens. Het boek zou even goed kunnen gaan over de ondergang van de mens, die steeds meer geneigd lijkt rationele verklaringen in te ruilen voor bijgeloof.

Een gruwelijke moordzaak

Er is behalve die vreemde ster toch nog een tweede verbindend element tussen verschillende personen en verschillende verhalen, een belangrijke moordzaak. Drie leden van een extreemrechtse hard-metal band, “Satanisten”, worden op gruwelijke wijze om het leven gebracht. Nummer 4, de drummer Jesper is zoek. Hier komen verschillende hoofdpersonen van het boek samen, die elk hun eigen relaties met deze jongeren hebben gehad in het verleden. Het lijkt wel of het boek zich in de richting van een detective ontwikkelt. Jesper komen we, duidelijk op de vlucht, tegen in drie verhalen. Egil, die in het verleden eens een film heeft gemaakt over deze ‘Satanisten’, probeert met Jesper contact op te nemen, wat niet lukt. De ervaren misdaadjournalist Jostein, die bij de plaatselijk krant na een schandaal veroordeeld is tot het vullen van een kunstrubriek, ziet zijn kans schoon om de ‘zaak van de eeuw’ te verslaan.

Geen oplossing, wel een visioen

Josteins plannen worden ruw doorkruist door de zelfmoord van zijn zoon en als hij op weg is naar zijn vrouw raakt hij ook nog in coma. In coma krijgt hij visioenen (waarin hij ook zijn zoon ontmoet), die zo uit de Openbaring van Johannes lijken te komen en wellicht ook op concrete passages daaruit gebaseerd zijn. Als hij twee weken later daaruit ontwaakt, wil hij meteen door met zijn ‘zaak van de eeuw’, maar, zeggen de mensen tegen hem: “Er is deze twee weken zoveel gebeurd dat er bijna niemand meer is die zich om deze zaak druk maakt.” Aan het eind van het boek weten we vrijwel niets over de moordzaak. En wat er die twee weken is gebeurd, weten we ook niet.

Toch een echte Knausgård

De filosofische basis van het boek wordt het meest uitgebreid beschreven in het essay van Egil, het slothoofdstuk van het boek. Toch houdt Knausgård nog een gezonde afstand tot die ideeën. Als Arne in één van de laatste hoofdstukken op zoek is naar Egil en zijn zoon, maar alleen een leeg huis aantreft, vindt hij daar het manuscript van Egils essay. Hij leest een paar regels en denkt dan: “Hier zat dan het rijkeluiszoontje in zijn eentje in zijn hut en dacht dat hij een filosoof was!”. Toen ik dit las, was ik opgelucht. Het boek had kunnen ontaarden in een moralistisch betoog over de ondergang van de wereld of in een platvloerse detective. Geen van beide is gebeurd. Het bleef een echte Knausgård.

En nu?

Op mijn bureau ligt, als laatste verjaarscadeau van mijn zoon, het volgende boek van Knausgård: Ulvene fra Evighetens Skog (de wolven uit het bos der eeuwigheid). Ik ben benieuwd.

Literatuurverwijzingen

het besproken boek:
Karl Ove Knausgård, Morgenstjernen, Forlaget Oktober, 2021

Bovendien:

Karl Ove Knausgård, Min Kamp, Bøker 1-6, Forlaget Oktober, 2010-2011

Lars Saabye Christensen, Beatles, Capellens Forlag 1984
Lars Saabye Christensen, Halvbroren , Capellens Forlag 2001
Lars Saabye Christensen, Bisettelsen, Capellens Forlag 2008
Lars Saabye Christensen, Sluk, Capellen Damm, 2012

De Nederlandse Bijbelteksten

De herziene statenvertaling op https://herzienestatenvertaling.nl/ en de Nieuwe Bijbelvertaling op https://debijbel.nl/

_____

 

 

Print Friendly, PDF & Email

One thought on “De morgenster – de Openbaring van Knausgård”

Leave a Reply to Petra Cancel reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *