Category: Agriculture

Het was 1958. We woonden in Ede boven op de Paasberg. Met het hele gezin fietsten we over zandpaden bij Planken Wambuis en Mossel en weer terug over de Ginkelse Heide. De zon scheen heerlijk op de heide die al behoorlijk paars aan het worden was. Daar aten we onze meegebrachte boterhammen bij het gezoem van bijen en hommels, terwijl de leeuweriken geen enkel moment hun gezang onderbraken.

Ede was het heidedorp met als toeristisch hoogtepunt de verkiezing van de heidekoningin die in een paars versierde wagen door de straten werd gereden. De paarse koets van Ede. Toch ging het de jaren daarop niet zo goed met de hei. In plaats van de mooie paarse struikjes groeide er steeds meer onsympathieke grassoorten. De korhoenders, waar wij als NJN-ers nog om vier uur in de ochtend naar gingen kijken, waren na een tijdje verdwenen.

Niet alleen de mooie heidenatuur verdween in een rap tempo, ook de mooie weidevogels op het land van traditionele boerenbedrijven werden schaars. De intensieve landbouw eiste zijn tol, vooral door het toegenomen gebruik van kunstmest, de drastische verlaging van de grondwaterstanden en – vooral door ruilverkaveling – het verdwijnen van aantrekkelijke landschapselementen zoals eeuwenoude heggen en wallen.

Het conflict tussen boer en natuur spitst zich nu toe op de noodzaak de stikstofbelasting van alle sectoren in Nederland terug te brengen. Als het niet lukt de boerenbedrijven minder stikstofintensief te maken, dan moeten de boeren maar verdwijnen. De boeren hebben niet meer de politieke en maatschappelijke steun van weleer. Het land mag dan vol staan met omgekeerde Nederlandse vlaggen, maar de boeren staan zwaar op verlies. In de wedstrijd natuur tegen boer staat het minstens 1-0, misschien al 3-0. Wie zal het zeggen?

Dat is prachtig! In Nederland kunnen we de natuur weer herstellen, nu we die rotboeren bijna uit ons paradijs verdreven hebben. Maar hoe gaat het dan verder? Laten we er nu eens vanuit gaan dat natuur daar maximaal ontstaat waar de mens zijn invloed tot nul terugbrengt. We laten het land aan zichzelf over: geen landbouw, geen industrie, geen afvalstromen of emissies van elders. Weg met de kunstmatige aanpassing van waterstanden, weg met kunstmest. We laten het land zonder menselijke invloed dichtgroeien en kijken wel wat voor planten en dieren we dan krijgen. Wat we dan krijgen, zal waarschijnlijk op het landschap de vroege middeleeuwen, voor het ontstaan van de landbouw, gaan lijken, misschien wel op het landschap van nog veel eerder, na de laatste ijstijd. Waarschijnlijk ontstaan er tussen de stedelijke gebieden grote beukenbossen en uitgestrekte moerassen, wie weet ook nog bevolkt door wolven, beren en wisenten.

Krijgen we dan onze mooie natuur terug? Hoe gaat het dan met onze paarse heide en met de mooie weidevogels? Het is misschien jammer, maar uitgestrekte heidevelden komen echt nooit meer terug. Hoewel de heide als soort al vóór de vroege middeleeuwen in onze omgeving voorkwam, zijn de uitgestrekte heidevelden (en zandverstuivingen) van veel latere datum. Heidevelden zijn ontstaan als nevenproduct van een vorm van landbouw, die zich op en rond ‘essen’ in een tijd van systematisch mesttekort ontwikkelde. De es werd bemest met een mengsel van stalmest en afgeplagde heide. Daar vond landbouw en veeteelt plaats. Heidevelden rondom de es waren het domein van schapen. De grote onvruchtbare heidevelden waren het gevolg van systematische verarming door eeuwenlange afplagging. De beste manier onze mooie heidevelden in stand te houden, is weer regelmatig op de oude manier af te plaggen. Doe je dit niet, dan verdwijnt de door de mens veroorzaakte onvruchtbaarheid. De huidige stikstofbelasting is niet de belangrijkste oorzaak van het verdwijnen van de heide. Heidevelden kunnen zelfs nog heel wat stikstof hebben, als je ze op de juiste manier onderhoudt. De heide is geen oorspronkelijke natuur, maar een cultuurlandschap van vóór de uitvinding van de kunstmest. Toen die uitgevonden was, had bijna niemand meer behoefte aan heidevelden, behalve dan het leger, waaraan wij het behoud van grote stukken heide te danken hebben.

Ook onze mooie grutto’s, kieviten, wulpen, tureluurs en nog veel meer weidevogels zijn geen oorspronkelijke natuur. De Nederlandse weiden waar deze vogels zich eeuwenlang hebben thuis gevoeld zijn door de landbouw geschapen biotopen die oorspronkelijke, maar verdwenen, biotopen hebben kunnen vervangen. Je zou kunnen zeggen dat de natuur in de landbouw gevlucht is. Door de intensivering van de landbouw zijn deze landbouw-biotopen op een schrikbarende manier gekrompen en daarmee de overlevingskansen van grote vogelpopulaties. Terug naar de oorspronkelijke wildernis van vóór de landbouw zou een ramp betekenen, want daarmee ontstaat niet automatisch ruimte voor de weidevogels.

Terug naar de natuur! Dat klinkt goed, maar terug naar welke natuur? Terug naar een oorspronkelijke door landbouw en industrie niet gestoorde wildernis levert ons niet meer op dan een tamelijk saai boslandschap met hier en daar een moeras. We krijgen er de natuur waar we naar verlangen – steekwoorden: heidevelden en grutto’s – nooit mee terug. Het is goed ons te realiseren dat onze ‘natuur’ (in Nederland en West Europa), voor minstens 90% aan landbouw gebonden is. Willen we deze natuur behouden, of terug krijgen, dan is er een rol voor de landbouw weggelegd. In de strijd tussen natuur en landbouw staat het toch niet 1-0. De boeren staan op verlies, maar de natuur ook. Het staat op zijn best 0-0.

Het kan 1-1 worden als de boeren weer een positieve rol kunnen spelen in de creatie en het beheer van de natuur zoals ze al eeuwen hebben gedaan, maar dan moet er wel iets grondigs veranderen aan de landbouwsubsidies. Het inkomen van boeren in Nederland (en Europa) bestaat gemiddeld voor de helft uit subsidie. Die subsidie gaat nu nog in het stimuleren van intensieve landbouw ten koste van de natuur. De boer krijgt er de schuld van. De belangrijkste bijdrage van boerenbedrijven in veel gebieden zal ook in de toekomst het scheppen en beheren van onze zogenaamde ‘natuur’ moeten zijn en daarvoor moet hij betaald worden. Dat heeft meer zin dan de boeren uit Nederland en Europa weg te jagen en daar, op basis van een misplaatst romantisch verlangen naar een al meer dan duizend jaar geleden verloren gegane wereld – een verarmde wildernis, geen rijke natuur! – voor in de plaats te creëren. Terug naar de cultuur!

____

PS

1. Ik worstel al een tijdje met de vraag, wat nu eigenlijk natuur is (in Nederland), zie bijvoorbeeld dit verhaal.
2. In de intensieve landbouw is de boer vaak de vijand van de biodiversiteit. In oudere, minder intensieve vormen van landbouw draagt de boer juist bij aan het scheppen van biodiversiteit. Neem bijvoorbeeld de traditionele landbouw in Normandië, de combinatie van cider- en melkproductie en het resulterende ‘bocage’-landschap. Ik schreef erover in deze blog.
3. De stikstofdenkfout: het is ontegenzeggelijk waar dat de te hoge stikstofbelasting van de bodem in Nederland tot het verdwijnen van veel mooie natuur heeft geleid. Het woord ‘stikstof’ vind je tegenwoordig steeds vaker  als de helft van het woordpaar ‘stikstof – natuur’. Natuur  is mooi en stikstof is slecht voor de natuur. Stikstof is antinatuur. Een toename van stikstof (eigenlijk gaat het niet om stikstof maar om stikstofverbindingen) leidt tot een afname van natuur. De grote denkfout die onmerkbaar in de politiek geslopen is, luidt: afname van stikstof leidt automatisch tot een toename van natuur. Dat is om meerdere redenen een riskante en meestal foute aanname. De ecologische kwaliteit van de bodem hangt van honderden factoren af, niet alleen stikstof. Bovendien kan de afname van stikstof gepaard gaan met maatregelen ten nadele van de natuur zoals het volledig verdwijnen van de landbouwbiotopen waarin de natuur zich thuis voelt.